Inleiding

Stel je voor, je komt op voor je rijexamen en de examinator moet tijdens het examen ingrijpen omdat je bijna een bejaarde van haar rollator rijdt, mag je dan nooit meer een rijexamen afleggen? Ben je dan aangewezen op de benenwagen, rollator, fiets, openbaar vervoer of taxi? Nee, dat zou op z’n zachtst gezegd absurd zijn. Alsof je tegen je kind zegt ‘het is je niet gelukt zonder zijwieltjes te fietsen, dus vanaf nu moet je lopen’ of ‘je hebt je strikdiploma niet gehaald, dus de rest van je leven draag je alleen klittebandschoenen’.

Je leert door het maken van fouten. Als je geen fouten maakt, hoef je datgene wat je wilt leren niet meer te leren. Als docent muziek maak ik vaak mee dat leerlingen na vijf minuten al met de bladmuziek voor mijn neus staan met de mededeling dat het liedje te moeilijk is. Ze kunnen het nog steeds niet en dat terwijl ze het al vijf minuten geprobeerd hebben. Dan leg ik ze uit dat het leren bespelen van een instrument tijd kost en veel oefening vereist. Dan leg ik ze uit dat ik al 25 jaar piano en gitaar speel en dat ik tijdens mijn conservatoriumstudie 7 dagen per week acht uur per dag musiceerde om het gitaarvak te leren. Dat het niet vanzelf gaat.

Ik straf kinderen nooit als ze niet goed zijn in musiceren. Je haalt bij mij altijd een voldoende op voorwaarde dat je je best doet en laat zien dat je het in ieder geval probeert. Lukt het niet de eerste keer, dan probeer je het nog een keer. Klinkt Vader Jacob de derde keer nog steeds als de muziek uit een horrorfilm, dan krijg je een 5.5 voor het doorzetten en proberen. Ik heb mij altijd verbaasd over docenten die leerlingen een 3 geven voor hun tekening omdat het niet lijkt op wat de docent voor ogen had. Wat wil je de leerling dan meegeven? Dat hij of zij geen talent heeft? Dat de leerling maar beter zijn best moet doen en beter naar jouw instructies had moeten luisteren? Dat de leerling het niet hard genoeg geprobeerd heeft? Dat tekenen niet zijn ding is?

In het onderwijs wordt gewerkt met zogenaamde programma’s van toetsing en afsluiting (afsluiting als het een eindexamenklas betreft). In die toetsprogramma’s stellen scholen vast welke toetsen worden afgenomen per schooljaar. Scholen zijn vrij om zelf hun pta’s vast te stellen en dat is een groot goed in het Nederlandse onderwijs. Die vrijheid is niet vanzelfsprekend in veel andere landen waar iedere toets wordt gedicteerd door een overheidsinstantie. Die vrijheid brengt wèl een verplichting met zich mee. Als het pta is vastgesteld door een school, dan staat het in steen geschreven. Het pta wordt naar de inspectie opgestuurd en indien een school het pta niet afkrijgt of daarvan afwijkt volgen er zware consequenties zoals op het Vmbo Maastricht waar vorige jaar 354 examens ongeldig werden verklaard omdat het pta niet op de juiste wijze was afgerond. 

Op zo’n toetsprogramma geef je ook aan of een toets herkansbaar is of niet. Ook dit mag de vaksectie helemaal zelf bepalen. Nu heb ik heel wat pta’s bestudeerd, van mijn eigen school en ook van collegascholen en het valt mij op dat veel toetsen niet herkansbaar zijn en daar val ik over. Het is alsof je zegt “Jij kent de stelling van Pythagoras niet, dus vette pech. Je hebt je kans gehad. De volgende toets gaat over cirkeldiagrammen, misschien lukt dat wel” of “De toets onregelmatige werkwoorden heb je zeer slecht gemaakt. Jammer. Morgen een leestoets, wie weet lukt dat wel.” Wat leert een kind hiervan? Gaat een leerling nou opeens de stelling van Pythagoras leren terwijl de volgende toets over iets heel anders gaat? Gaat een leerling aan de slag om alsnog de onregelmatige werkwoorden te leren? Nee, in tegendeel. De kans is groot dat de leerling voor dit onderdeel zwaar gedemotiveerd is geraakt. Wat heeft het immers voor zin om de materie nog een keer te leren, je kan het toch niet herkansen? In mijn ogen staat dit diametraal op de principes waar een school voor zou moeten staan. Je leert, je doet een toets, je krijgt feedback en wanneer nodig probeer je het opnieuw. Dat heet leren. Leren van je fouten dus. De feedbackkoning John Hattie is hier wereldberoemd mee geworden. Hij reist de wereld rond met de boodschap dat feedback op het leerproces van de leerling een van de krachtigste tools is om leerlingen te laten groeien en te laten leren. Soms lijkt het alsof Hattie de enige is die hier geld mee verdient. Ook op hogescholen en universiteiten is het einde zoek. Tegenwoordig is het behalen van je propedeuse in je eerste jaar op veel instellingen een voorwaarde om door te mogen met de opleiding. Fouten maken is er niet meer bij. 

Willen we kinderen meegeven dat fouten niet meer rechtgezet kunnen worden? Willen we kinderen demotiveren om te leren? Het onderwijs in Nederland is zo vol van de term leren leren of met een duur woord metacognitie, maar de randvoorwaarden hiervoor zijn lang niet altijd op orde. Wij zijn eigen baas als het gaat om het maken van het pta. Mocht je docent zijn en mochten de pta’s ter sprake komen op de sectievergadering, kom dan op voor je leerlingen en geef ze die extra kans. Die macht heb je. En natuurlijk zijn er leerlingen die er met de pet naar gooien en zeggen ‘ik ga niet leren voor deze toets, want ik kan hem toch herkansen’. Roept dat irritatie bij je op? Machteloosheid? Toont die leerling geen respect voor jouw toets? Gooit Jantje er met de pet naar en zou je het liefste zien dat hij geen herkansing kreeg? Dat hij maar moet zitten op de blaren van zijn luiheid? Dat zegt meer over jou dan over de leerling, want die doet immers precies wat je van hem of haar kan verwachten op die leeftijd. Seks is interessant, Frans niet. Instagram is boeiend, Engels niet. Vrienden zijn leuk, wiskunde niet. Je gaat me niet vertellen dat jij als docent op 15-jarige leeftijd het vak dat je nu doceert boeiender vond dan seks, vriendjes en vriendinnetjes. Als dat wel zo is, dan heb je waarschijnlijk een zeer eenzame jeugd achter de rug. 

Het afschaffen van de herkansing op het rijexamen was de perfect oplossing voor het fileprobleem geweest, maar we hebben in Nederland nou eenmaal besloten dat je net zolang mag herkansen totdat je het rijexamen gehaald hebt. Drie keer had ik nodig. Bij de eerste poging had ik bijna een rollator (met bestuurder) onder de motorkap. Gelukkig kon ik herkansen, want anders had ik nu met een tent, twee kinderen en inboedel naar Zuid-Frankrijk moeten fietsen om van mijn kampeervakantie te genieten. De laatste keer dat ik dat probeerde brak mijn fietsketting na 20 kilometer omdat ik te zwaar beladen was. Hoop van geleerd, dat wel, maar wat was ik blij dat mijn trouwe vierwieler in Maastricht op mij wachtte voor de start van een mooie autovakantie (de herkansing zeg maar). Het leven zit vol tweede kansen, behalve als je op school zit en dat mag wat mij betreft best anders. Als we leren of leren leren echt centraal willen zetten in het po, vo en ho, dan moet je dat ook faciliteren hoe pijnlijk dat ook voor je eigen ego zou kunnen zijn. Het pta kan een vloek zijn als je 30 toetsen per jaar programmeert, maar het kan ook een kans zijn. Grijp het pta aan om toetsrust te creëren (ipv. zoveel mogelijk zo weinig mogelijk toetsen programmeren)en grijp het pta aan om kinderen de kans te geven te leren van hun fouten en misschien zelfs wel van jouw fouten.