Yuval Noah Harari over onderwijs

Schermafbeelding 2018-10-31 om 14.53.28

Inleiding

Mijn wensenlijstje is lang als het gaat om mensen die ik zou willen interviewen voor mijn onderwijsblog EduKitchen.nl. Talloze brieven schrijf ik naar wetenschappers, innovators, politici, beleidsmakers en soms heb ik geluk. John Hattie, Robert Marzano, Donald Meichenbaum, Andy Hargreaves, Paul Rosenmöller, E. D. Hirsch, Jelle Jolles en anderen namen allemaal de tijd om hun verhalen te delen. Carol Dweck, Pasi Sahlberg, Larry Cuban en Mark Prensky hebben hun medewerking toegezegd en staan ingepland voor later dit jaar. In de top vijf van mijn wensenlijstje staat naast Obama, Bill Gates, Deepack Chopra en Ken Robinson, Yuval Noah Harari. Harari is professor aan de Herbreeuwse universiteit van Jerusalem en gespecialiseerd in wereldgeschiedenis. Hij is auteur van de bestsellers Sapiens en Homo Deus. Ondertussen verovert zijn laatste boek 21 Lessons for the 21st Century de wereld. Zijn agenda is jam-packed en op zijn site ynharari.com valt te lezen dat hij niet meer beschikbaar is als spreker op evenementen, laat staan voor interviews.

Voordat zijn laatste boek, 21 Lessons for the 21st Century, uitkwam schreef ik Harari aan met de vraag of hij wilde meewerken aan een interview over onderwijs in de 21ste eeuw. Nederland is namelijk net als de rest van de wereld aan het zoeken naar een toekomstbestendig curriculum. We weten immers allemaal dat de huidige vorm van onderwijs z’n beste tijd gehad heeft. Sommigen proberen nog wanhopig vast te houden aan het ouderwetste industriële model van lesgeven waarin de docent de leerling vertelt hoe de wereld in elkaar steekt. Waarbij de docent de absolute autoriteit is waaraan de leerlingen zich moeten onderwerpen. Sommigen van u zullen nu nee schudden en zeggen dat dit de waarheid niet weergeeft, dat dit op uw school niet gebeurt. Mooi dat uw school of klaslokaal tot die uitzondering behoort. Ik zou zeggen, stap dan eens bij de eerstvolgende school binnen en loop een rondje door het gebouw en dan zal u zien dat dit model nog steeds bestaat in veel klaslokalen.

Helaas, zelfs voor EduKitchen.nl heeft professor Harari geen tijd laat zijn impresariaat weten. Jammer, jammer, jammer. Zo laat de hele top vijf van mijn wensenlijstje het dit jaar afweten. Volgend jaar ga ik ze weer spammen met interviewverzoeken. Het impresariaat van Harari gaf aan dat de professor al zijn tijd nodig heeft om aan zijn laatste boek, 21 Lessons for the 21st Century te werken. Ondertussen is het boek gepubliceerd en tot mijn vreugde gaat één van de 21 lessen over onderwijs. Hoofdstuk 19 is getiteld ‘Education: Change is the only constant.’ In dit hoofdstuk krijg ik antwoord op mijn hoofdvraag: Wat moeten de leerlingen vandaag de dag leren op school om goed deel te kunnen nemen aan het leven in de 21st eeuw? Dit artikel is een samenvatting van dat hoofdstuk.

AF2P4730_1
Foto: Yuval Noah Harari                      Met dank aan Harari Public Relations

-Wat is het verschil tussen het toekomstperspectief van mensen in 2018 vergeleken met die uit 1018?

Harari zegt dat men in 1018 weinig over de toekomst wist, maar men was er wel zeker van dat een aantal fundamentele zaken hetzelfde zou blijven. Er zou in de toekomst nog steeds behoefte zijn aan boeren, wevers en legers zouden nog steeds bemand worden door mensen, mannen zouden nog steeds over vrouwen domineren en met 40 was je bejaard. Ouders leerden hun kinderen dus rijst planten of de kunst van het weven. Dat die vaardigheden nog steeds nodig waren in de toekomst stond immers vast.

Vandaag de dag heeft men eigenlijk geen idee hoe de wereld er in 2050 uit zal zien. Welke banen er dan zijn en of legers nog door mensen worden bemand. De mens leeft dan waarschijnlijk langer dan nu en het menselijk brein is dan wellicht direct in verbinding met computertechnologie. Het is hoogstwaarschijnlijk dat het meeste wat kinderen op school leren vandaag in 2050 niet meer relevant is.

-Hoe kan het onderwijs leerlingen van dienst zijn?

Harari zegt dat de focus van scholen te veel ligt op het stampen van informatie. Vroeger was dit logisch wegens de schaarsheid van informatie die voor iedereen beschikbaar was. De komst van de moderne school waar kinderen leerden lezen en schrijven en de wereld leerden kennen door middel van vakken als geschiedenis en aardrijkskunde was een enorme verbetering voor de mensheid.

In de 21ste eeuw daarentegen worden we overspoeld met informatie. Als je ergens op het platteland woont heb je via je smartphone toegang tot informatie over bombardementen op Aleppo tot en met het smeltende poolijs. In de overvloed aan informatie is moeilijk te bepalen wat er op waarheid berust en wat niet. Daarnaast liggen er talloze verleidingen op de loer die snel de aandacht afleiden van waar je eigenlijk mee bezig was, zoals kattenfilmpjes, roddelnieuws en porno.

Het laatste wat de leerling nodig heeft is nóg meer informatie bovenop de berg waarmee hij al overspoeld wordt. Men heeft handvatten nodig om informatie op waarde te kunnen schatten en de vele beschikbare fragmenten informatie samen te kunnen smelten tot een brede kijk op de wereld.

Het huidige onderwijs stampt de leerling vol met data waarmee leerlingen vervolgens zelf de wereld mogen ‘ontdekken’. De tijd om te ontdekken is nu voorbij. In de komende decennia bepaalt de mensheid hoe de toekomst van het leven op aarde eruit gaat zien. Onze huidige kijk op de wereld is daarbij leidend. Zonder een brede kosmische visie zal de toekomst van het leven zich in willekeur ontwikkelen.

-Het stampen van informatie is dus niet meer van deze tijd. Hoe zit het met (21st century) skills?

Harari zegt dat scholen te veel nadruk leggen op het ontwikkelen van skills zoals het schrijven van code, het kunnen communiceren in het Chinees of het kunnen oplossen van ingewikkelde vergelijkingen. Maar we weten simpelweg niet hoe het leven er in 2050 uitziet, welke banen er dan zijn en welke vaardigheden daarbij horen. Het kan zomaar gebeuren dat kunstmatige intelligentie in 2050 veel beter in staat is om software te schrijven dan mensen dat kunnen en dat Google Translate zo goed doorontwikkeld is dat er een vloeiend gesprek mogelijk is in het Chinees zonder dat je zelf een woord spreekt.

De 4C’s worden vaak genoemd als ontwikkelpunt. Hieronder vallen kritisch denken (critical thinking), creativiteit (creativity), samenwerken (collaboration) en communicatie (communication). Deze vaardigheden worden nog belangrijker geacht dan technische vaardigheden. Omgaan met veranderingen, nieuwe dingen leren en kunnen omgaan met onbekende situaties zijn de belangrijkste vaardigheden in de 21ste eeuw. Om mee te kunnen komen in de wereld van 2050 is het niet zozeer belangrijk om ideeën en producten te ontwikkelen, maar vooral om jezelf steeds weer opnieuw uit te vinden.

Schermafbeelding 2018-10-31 om 16.25.21

Sinds mensenheugenis bestond het leven uit twee fasen: de lerende fase en de werkende fase. Een leven begint met het leren kennen van de wereld, vaardigheden leren en persoonsvorming. Tijdens de tweede fase, het werkende deel van het leven, werd er ook geleerd, maar dat lag vaak in het verlengde van het vakgebied.

In het midden van de 21ste eeuw is dit model niet meer van toepassing. Veranderingen volgen elkaar sneller op en men leeft langer. Van een duidelijke scheiding tussen verschillende levensfasen is geen sprake meer. Zelfkennis is belangrijk. Antwoord op de vraag: Wie ben ik?

Veranderen roept weerstand op, zeker na een bepaalde leeftijd. Als 15-jarige bestaat je hele leven uit verandering, zowel fysiek als mentaal. Dat is eng aan de ene kant en spannend aan de andere kant. De wereld ligt aan je voeten.

Tegen de tijd dat je 50 bent ligt de drang om te veranderen achter je. Je hebt hard gewerkt om te komen waar je nu bent en dat wil je niet opgeven. Stabiliteit is nu gewenst. Daar is ook een neurologische verklaring voor. Op jonge leeftijd is het makkelijker om nieuwe verbindingen aan te leggen in het brein. Verbindingen die nodig zijn om met verandering om te kunnen gaan. Toch is het noodzakelijk om jezelf te blijven ontwikkelen omdat de wereld in tegenstelling tot vroeger met rasse schreden vooruit holt. Als je vasthoudt aan het oude vertrouwde dan loop je de kans dat de wereld aan je voorbijvliegt en dat je achterblijft als een levenloos fossiel. Om mee te kunnen doen in dit tijdperk, en niet zo zeer op economisch maar vooral op sociaal vlak, moet je blijven leren en jezelf opnieuw blijven uitvinden.

-Hoe houdt een mens stand in een wereld waar de enige constante verandering is?

Harari stelt dat de mensheid steeds minder kan bouwen op ervaringen uit het verleden. Waar men vroeger een beslissing kon baseren op gebeurtenissen die men had meegemaakt en in die ervaring de oplossing voor een probleem lag is dat nu niet meer realistisch. Hoe maak je een beslissing als je te maken hebt met superintelligente machines, slimme algoritmes die op je emoties inspelen of het moeten wisselen van baan om de paar jaar? Ervaringen uit het verleden bieden hier geen antwoord. Dit zijn compleet nieuwe fenomenen.

Wil je overleven in deze wereld, dan is emotionele stabiliteit en mentale rek van groot belang. Je zal steeds opnieuw afscheid moeten nemen van het bekende en het onbekende moeten omarmen. Kinderen lesgeven over de Tweede Wereldoorlog of wiskundige formules leren is veel makkelijker dan het ontwikkelen van mentale balans of het kunnen omarmen van het onbekende. Incasseringsvermogen, veerkracht of weerstandsvermogen ontwikkel je niet door een boekje te lezen of naar een praatje te luisteren. Hoe moeten docenten deze vaardigheden bij leerlingen ontwikkelen als ze zelf een product zijn van een ouderwets onderwijssysteem? Docenten beschikken vaak zelf niet over de mentale flexibiliteit die nodig is om de 21ste eeuw door te komen. Het huidige onderwijssysteem is afgeschreven. Iedereen weet het, maar er is nog geen goed alternatief.

-Wat is uw boodschap aan de leerlingen die nu op de middelbare school zitten?

Harari richt zijn boodschap aan 15-jarigen. Als je vast zit in het ouderwetse onderwijssystem waar dan ook in de wereld, vertrouw niet te veel op volwassenen. Hoewel volwassenen goede intenties hebben met leerlingen snappen ze zelf niet hoe de wereld in elkaar zit. Vroeger was de docent een betrouwbare bron van informatie. De wereld veranderde in een langzaam tempo en docenten hadden een aardig wereldbeeld. In de 21ste eeuw is dit anders. Nu verandert de wereld in hoog tempo. Het is dus maar de vraag of je docent jou tijdloze wijsheden onderwijst of blijft hangen in een tijdsbeeld dat lang over datum is.

-De kennis en vaardigheden waar scholen vandaag de dag op inzetten zijn dus geen betrouwbare basis voor de toekomst. Hoe zit het met technologie?

Harari beschouwt technologie als een risicofactor. Technologie kan ten dienste staan van de mens, maar de mens kan ook te afhankelijk worden van technologie. Harari geeft als voorbeeld de uitvinding van de landbouw. Slechts een kleine elite profiteerde rijkelijk van de landbouw, de rest van de mensen waren veroordeeld tot slavernij. Om landbouw te bedrijven is namelijk veel mankracht nodig voor het bewateren, oogsten en onkruid wieden. Dag in dag uit, van zonsopgang tot zonsondergang.

Zolang mensen maar weten met welk doel ze technologie willen inzetten kan het van waarde zijn. Als technologie wordt ingezet zonder een helder doel zou de technologie de doelen voor jou kunnen bepalen. De technologie beheerst dan letterlijk je leven. “Have you seen those zombies who roam the streets with their faces glued to their smartphones? Do you think they control the technology or does the technology control them?” (Harari, 2018, p. 267)

-Kennis, vaardigheden, technologie, allemaal onbetrouwbare factoren. Moeten we misschien gewoon naar onszelf luisteren?

Harari schaart dat onder verhaaltjes voor Sesamstraat en Disney. Het ontbeert veel mensen aan zelfkennis. Als mensen al proberen om naar hun innerlijke stem te luisteren vallen ze snel ten prooi aan externe prikkels zoals ideologieën, staatsmedia of commercie. Met de snelle ontwikkelingen op het gebied van machine learning, kunstmatige intelligentie en de biomedische wetenschap wordt het voor sommige partijen steeds makkelijker om menselijke emoties en verlangens te manipuleren. Afgaan op je innerlijke stem kan in dat geval misleidend zijn. “When Coca-Cola, Amazon, Baidu or the government knows how to pull the strings of your heart and press the buttons of your brain, could you still tell the difference between your self and their marketing experts?” (Harari, 2018, p. 267)

-Verlos ons! Wat is het juiste antwoord? Wat is de juiste strategie om die 21ste eeuw goed door te komen?

Harari geeft als antwoord: Ken jezelf. Volgens Harari een wijsheid die al duizenden jaren oud is. Weten wie je bent en wat je wil in het leven. Een boodschap die door de eeuwen heen gepredikt werd door filosofen en profeten, maar nog nooit zo relevant is geweest als vandaag de dag. In vroeger tijden was jij namelijk de enige persoon die echt antwoord kon geven op die vraag.

Schermafbeelding 2018-10-31 om 16.29.24

Vandaag de dag proberen vele andere partijen ook een antwoord te vinden op de vraag wie jij bent en ze worden daar steeds beter in. Het woord hacken heeft niet alleen betrekking op computers, maar tegenwoordig ook op mensen. Algoritmes houden jouw doen en laten in de gaten. Wat je leuk vindt, wat je koopt, waar je naartoe gaat en met wie je afspreekt. Nog even en ze houden bij wanneer je in- en uitademt en hoe snel je hart klopt. Big data en machine learning zijn krachtige tools om jou beter te leren kennen. Op de dag dat algoritmes jou beter kennen dan jij jezelf kent kunnen ze je ook controleren zonder dat je daar ook maar iets aan kan doen. Harari vergelijkt het met The Matrix en The Truman Show, beiden films waarin de hoofdpersonen denken de werkelijkheid te kennen en onder controle te hebben, maar in werkelijkheid is het andersom. Kortom: zorg dat jij jezelf beter kent dan de algoritmes. Zodra het andersom is verlies je de controle.

onderwijs1

Lessen voor het onderwijs

Jezelf kennen is het belangrijkste ingrediënt om succesvol deel te kunnen nemen aan de samenleving in de 21ste eeuw. Zelfkennis is volgens Harari een tijdloos antwoord op de problematiek waar de mensheid in het dagelijks leven mee te maken krijgt. De mensheid heeft nu echter concurrentie in de vorm van machine learning, algoritmes en artificial intelligence. Grote techbedrijven en overheden doen misschien wel harder hun best om jou te leren kennen dan jij zelf doet. Dit alles om economisch of politiek gewin. Over het jaar 2050 kunnen we weinig zeggen behalve dat verandering een constant aanwezige factor zal zijn. Waar men in 1018 vaardigheden als oogsten en zaaien generatie op generatie kon doorgeven is dat in deze tijd geen vanzelfsprekendheid meer wegens de komst van intelligente machines en software. Weinig banen bieden zicht op vastigheid en zekerheid voor de werknemer. En daarmee hebben we toch een aantal handvatten als het gaat om skills die een toekomstige burger of werknemer moet bezitten om de 21ste eeuw goed door te komen. De volgende skills en eigenschappen zijn volgens Harari belangrijk in de 21ste eeuw:

  • Kunnen omgaan met veranderingen
  • Kunnen leven met onzekerheid
  • Kunnen leren, ook na je 50ste
  • Beschikken over mentale en emotionele stabiliteit
  • Jezelf opnieuw kunnen uitvinden (Een timmerman schoolt zich bijvoorbeeld om tot boer)
  • Jezelf echt kennen

Helaas hebben de meeste scholen een andere agenda. Leerlingen moeten het eindexamen door en dat staat voorop. Als je als school namelijk leerlingen aflevert die zichzelf heel goed kennen, maar gezakt zijn voor het examen krijg je op je sodemieter van de inspectie. Dan krijg je misschien wel een rood vlaggetje en dat wil niemand. Dus eerst de kernvakken en dan de rest. De rest valt op veel scholen tegenwoordig onder de noemer 21st century skills, waarbij de 4C’s leidend zijn (creativity, critical thinking, communication, collaboration). En dat klinkt natuurlijk mooi en hip, maar het heeft weinig met bovenstaande opsomming te maken. Deze skills zijn bedacht door het bedrijfsleven en voornamelijk bedoeld om mensen te veranderen in aantrekkelijke werknemers. Om kunnen gaan met tegenslagen of jezelf leren kennen staat niet op het programma.

Kennen de studenten zichzelf dan al? Als we de uitvalpercentages van hogescholen en universiteiten in het eerste jaar mogen geloven niet. Leerlingen kiezen massaal studies die achteraf hun interesse niet blijken te hebben. Onderwerpen als ‘wie ben ik’ en ‘waar liggen mijn kwaliteiten en interesses’ worden nog steeds onderbelicht op scholen. Uitgevers springen hier handig op in met allerlei LOB-methodes, maar dit zet geen zoden aan de dijk. De meeste methodes leiden de leerling naar een bepaalde beroepskeuze, maar op de vraag wat je moet en kan doen met je leven als je geen werk kan krijgen komt niet aan de orde.

Vervolgens zijn het scholen en docenten die constateren dat de jeugd te veel met de telefoon bezig is en als zombies door de school lopen, op de fiets zitten of thuis op de bank hangen met de telefoon in de linker en de iPad in de rechterhand. Dit wordt afgekeurd door een grote groep docenten en ouders, maar het onderwijs is daar zelf debet aan. Zolang we ‘stamp-onderwijs’ blijven aanbieden en mensen beoordelen op avo-vakken en praktijkvakken zal dit nooit veranderen. Een kind moet verantwoord leren omgaan met de telefoon. Het is niet zo dat wanneer je een kind een mobiel geeft de verantwoordelijkheid en het bewustzijn bij het abonnement zijn inbegrepen, die moet je het kind als ouder of docent bijbrengen. Ook leren omgaan met tegenslagen of veranderingen is een lang proces. Jezelf leren kennen is een nog langer proces en voor sommige zelfs iets wat nooit afkomt. Job-coaches, pshychologen en wijsgeren kunnen goed leven van de ik-weet-niet-wie-ik-ben-markt. Zelfbewustwording is een proces waar scholen tijd voor moeten reserveren. Jezelf leren kennen zou al op de basisschool moeten beginnen, maar op de basisschool is misschien nog wel minder tijd beschikbaar voor dit onderwerp dan op de middelbare wegens het oerwoud aan verplichte en zelfopgelegde toetsen en de berg tijd die gaat zitten in ouderwetse principes zoals aan elkaar schrijven of nieuwerwetse principes zoals realistisch rekenen.

Het vak ‘Jezelf leren kennen’ of ‘Omgaan met tegenslagen’ lijkt dus bijzonder relevant voor deze generatie leerlingen (maar ook voor veel volwassenen). Dat betekent echter wel dat er het een en ander geschrapt dient te worden uit het huidige curriculum en dat is bijzonder lastig met zoveel heilige huisjes. Heilige huisjes die bewaakt worden door docenten die zelf zijn opgegroeid in een tijd waarin de kennis die ze nu bezitten waardevol was. Ze komen uit een tijdperk zonder Internet, Instagram, Snapchat, kunstmatige intelligentie, AR, VR, Bitcoin of the internet of things, maar ze moeten vervolgens wel lesgeven aan een generatie waarbij dit wel zeer relevant is. Harari geeft niet voor niets als tip aan 15-jarigen om volwassenen niet te veel op hun mooie blauwe ogen te geloven omdat ze vaak zelf niet weten hoe de wereld in elkaar zit.

Het onderwijsveld ziet steeds meer in dat het huidige onderwijsmodel afgeschreven is, maar ook dat er nog geen goed alternatief is. Het onderwijsveld zit in een spagaat waarbij men een keuze lijkt te moeten maken tussen investeren in skills die leerlingen voorbereiden op een actief leven als werkende in de maatschappij of skills die leerlingen werkelijk voorbereiden op een zeer onzekere toekomst, op leven in de 21ste eeuw. Het bedrijfsleven is echter zeer machtig en heeft een belangrijke stem binnen scholen getuige de 21st century skills. Het heeft er alle schijn van dat economische belangen de overhand hebben boven de existentiële belangen. Ook bij curriculum.nu spat het economisch en maatschappelijk belang ervan af. Maar wat als je niet kan deelnemen aan de samenleving? Wat als het allemaal te snel voor je gaat? Wat ben je dan nog waard in de maatschappij? Vragen waarop geen antwoord op wordt gegeven, maar in 2050 waarschijnlijk zeer relevant zijn voor een alsmaar groter wordende groep mensen in de samenleving.

Met een samenleving waarbij meer en meer banen worden overgenomen door robots en software, en waar grote migratiestromen alleen maar zullen toenemen door klimaatveranderingen (wat weer leidt tot oorlogen), de rijken steeds rijker worden en techbedrijven vechten om de zieltjes van de burger is de kans groot dat ook Nederland tijden van grote onrust staat te wachten. Ten minste, als we vrolijk op oude voet verder gaan. Ik wil besluiten met de volgende quote van Harari waarin meteen een opdracht voor het onderwijs schuilt:

Schermafbeelding 2018-10-31 om 20.19.34

boek